Алматы, 16 қыркүйек, 2009 жыл

Кейбір адамдарға жоғары лауазымды атақтың өзі жараспай тұрады. Мүмкін ол адамның қоғамда соншалықты біліктілігімен, білімділігімен танылмауынан шығар. Ал кейбір адамдарға кез келген қызметтің өзі дардай болып, жұрт жапырылып құрмет тұтады. Бәзбір кісілерге атақ та, абырой да үйлесімін тауып, көзге де, көңілге де ыстық болып, сол адамға тәнті болып жүресің. Сондай адамдардың бірі де, бірегейі де марқұм Марат Тұрдыбекұлы Оспанов деп ойлаймын. Спикер деген сөз де Марат Оспановқа лайық лауазым болатын.

Спикер ағылшын тілінен аударғанда “шешен, төменгі палатаның төрағасы” деген мағынаны білдіреді. Ал мүйізі қарағайдай депутаттарды басқару оңай емес. Әрі ол әр партиялы, әр қоғамдық ұй­ым­ның өкілдерінен құралса қиынның қиыны. Сон­дықтан да кәсіби Пар­ламент қалып­­тастырудағы тұңғыш Пар­ла­мент Мәжілісінің төрағасы Мә­кеңнің еңбегі де, ұйымдас­тырушылық қабілеті де, түбегейлі мәселелердегі Үкіметпен табанды текетіресі де әлі ұмытыла қойған жоқ. Марат Оспанов дегенде спикер деген атаудың қосарлана айтылуы тегін болмаса керек.

Әсте, дүниеден озған адамдар туралы жаман айтуға болмайды. “Жаман айт” деп тапсырма алған күннің өзінде жамандауға қимайтын, қолың жүрмейтін ірі тұлғалар болады. Мәселен, Димекең... Жабыла қауып, жабыла талап жат­қанда Димекең абыз ақсақалдығын танытып, көңілі таза қазақтың әр үйінің төрінде отырды. Өйткені, Димекеңнің өзі де, ары да таза еді. Аққа қанша күйе жаққанмен, қарайта алмады.

Марат Оспанов та мен үшін саясаттағы ірі, өзі де, ары да таза адамдардың бірі. Ол Мә­жі­лістің кез келген отырысын түрлендіріп, әрлен­діріп басқарды. Баяғы КСРО тұсындағы Ни­шанов жолдас сияқты, “сізге де, сізге де, сізге де сөз беріледі” деп ләппайламады. Ол депутат­тарға терезесі тең адам ретінде қарап, регламент пен депутаттардың мәртебесін айқындайтын заңдарды басшылыққа алды. Ірі экономист ретінде Үкіметпен бюджетті бекіту барысында тапжылмай тартысып, халық мүддесіне қарай көбірек ойысатын.

Марат Тұрдыбекұлы лектор ретінде сту­дент­терді баурап алса, спикер ретінде депутаттар­дың құрметін “жаулап” алды. Ол саясатқа аумалы-төкпелі, Қазақстанда демократиялық үрдістер орныға бастаған тұста шықты да, оның ішіне сүңгіп кетті және жүзуді жаңа үйреніп жүрген адамдай емес, судағы балықтай сезінді.

Ол білімді Мәскеудегі Г.В. Плеханов атын­дағы халық шаруашылығы институтынан алды. Бұл институт Кеңестер одағы тұсындағы бір­ден-бір экономикалық білім берудің көшбас­шы­сына айналған көрнекті оқу орны болатын. Сон­дықтан да Марат Тұрдыбекұлы терең бі­ліммен ғылыми-педагогикалық жұмысқа ара­ласты. Экономика ғылымдарының кандидаты атағын алды. Ақтөбедегі медицина институ­тында доцент, кафедра меңгерушісі болды. Осылай табаны күректей 16 жыл өте шығыпты. Бұл жылдар жас ғалым үшін қалып­тасу ғана емес, шыңдалу, көзқарастар тоғы­сындағы тосын ой-пікірлер айтуға үйреткен өткелдер болды. Өйткені, студенттер әрқашанда жаңаға құмар. Өз ойын бүкпесіз айтатын, орыс тілді қазақ үшін қайта құру кезеңі еркін тыныстауға мүмкіндік беріп еді. Экономист ретінде мем­ле­кеттің дәл осылай қала берсе құрдымға кете­тінін зерделеді. Қалай болғанда да либералдық экономика қажет екенін түй­сінді. Бірақ ноқтаға бас сыйғызбайтын уақыт озық ойды да, берік көзқарасты да күйретіп жіберетін. Дегенмен, Горбачевтің жылымығы ойды ортаға салуға, жариялылықты ту етіп, жаңа ой-пікірді қымсынбай айтуға мүмкіндік туғызып еді.

1989 жылы бүкіл Ақтөбені дүр сілкінткен оқиға болды. Ол Марат Оспановтың облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы Ю.Тро­фимовқа хат жазуы еді. Бесеудің Сталинге хаты сияқты М.Оспановтың бірінші хатшыға жазған хаты жай түскендей әсер етті. Хаттың мәтіні жұрттың бәріне жетпегенімен, оның мазмұны ауыздан-ауызға өтіп, құлақтан-құлаққа жетіп жатты. Шындығында, дәл сол бір кезең үшін бұл хат ерлікпен пара-пар еді. Ол хатта мы­надай жолдар бар болатын: “Облыс үш жылдан бері астық дайындау жоспарын орындай алмай отыр, оның күрт құлдырауына жол берілді... Қой басын өсіру баяғы 1983 жылдың деңгейінде қалып қойды... Сіз облыстағы ауыл шаруашы­лығының мүшкіл жағдайына өзіңіздің жеке жауапкершілігіңізді сезінесіз бе, соны білгім келеді”.

Бұл хат М.Оспановтың өмірін күрт өзгертіп жіберді. Оның азаматтығы, шындық үшін күресе алатындығы, батылдығы мен білімділігі, тіпті орыс тілділігінің өзі дәл сол кезде Мәкеңнің абыройы үшін жұмыс істеді. “Саясатпен сен айналыспасаң, саясат сенімен айналысады” деген осы. Марат Тұрдыбекұлы Оспановты “Актюбрентген” зауытының ұжымы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне депутаттыққа кандидат етіп ұсынды.

“Обкомның бірінші хатшысына жазған ха­тым менің саяси өмірімнің баспалдағына ай­на­лады деп кім ойлаған? Мені ол кезде саясат онша қызықтырмайтын”, деп жазды кейін Мәкең. Бірақ, оған илану қиын. Өйткені, ол кезде М.Оспанов үшін медицина институ­ты­ның ка­федра меңгерушісінің қызметі тарлық ете бас­таған. Білікті маманға жаңа экономика­лық сұ­ра­ныстарға қажетті мінбер де, аудитория да қа­жет-тін. Ал оның бір-ақ жолы бар. Ол де­пу­тат­­тың мандаты мен халыққа жететін сөз. Осы­лай М.Т.Оспановтың депутаттық қызметі басталды.

Депутат болып сай­ла­ну бар да, оның абы­ройлы міндетін ат­қару басқа екені белгілі. Үнсіз қалып, әйтеуір дауыс беруді ғана білетін бір топ бар да, ойын ашық айтып, халық мүддесін қорғайтын бір топ бо­лады. Мәкең сол екінші топтың өкілі ғана емес, экономикалық реформа, бюджет және қаржы комитеті төра­ғасының орынбасары, Жоғарғы Кеңес төра­ғасының ор­ынбасары болып қызмет істеді, әрі “Демократия­лық Қазақ­стан” депу­таттық тобы­ның жетек­шісі болды.

Қазақстан кеңестік жүйеден шығып, тәуел­сіздігін жариялаған сәттен бастап Қазақстан­ның жаңа егемендігін қалыптастыруға қажетті ірі саяси-экономикалық тұлғалар қажет-тін. Республика басшысы Н.Ә. Назарбаев дәл осы кезеңде көзі қарақты, жаңаша ойлай алатын саяси элитаны қалыптастыра бастаған болатын. Сондықтан да Нұрсұлтан Әбішұлы Санкт-Петербургте докторлық диссертациясы онжыл­дықтың үздік ғылыми жұмысы деп бағаланған Марат Тұрдыбекұлына назар аударып қана қоймай, оған жоғары сенім білдірді. Салық жүйесін жетілдіруге бағытталған жұмыстарын ескере отырып, оны әуелі республика салық комитеті төрағасының орынбасары, кейін төрағасы етіп бекітті. Одан алып келіп Қаржы министрінің бірінші орынбасары, кейін ҚР Министрлер Кабинеті жанындағы шетелдік капиталды игеру жөніндегі комитеттің төрағасы етіп бекітті. Н.Ә.Назарбаев Мәкеңді осылай сатылай өсіріп, оттың көрігіне салып шыңдады және кейін Мәжіліс төрағалығына ұсынды.

Бәзбіреулер М.Оспановты жартылай оппозициялық пиғылда болды дегендей пікір тарататынын білемін. Мүлдем қате ой. М.Оспа­нов озық ойлы, қағидатшыл, шындықты бетке айтатын адам еді. Бірақ ол көзі жұмылғанша Президент Н.Ә.Назарбаевтың экономикалық, демократиялық ізденістерін қолдап қана қоймай, өз ұсыныстарын айтып, бір командада екенін айғақтады. Оған 1999 жылғы 10 қаңтардағы “От стабилизации к росту” деген бағдарламасы куә. Мұнда М.Оспанов 1992-1998 жыл­дардағы экономикалық бағыт-бағдар­лар­дың арқасында Қазақстанның экономикалық әлеуеті қалыптасып қана қоймай, өсетініне сенім білдірді, әрі ұлттық валютаның “жүзбелі” курсын ұсынды. Өмір осы бағыттың дұрыс­тығын дәлелдеді. Нарықтық қатынастар бұл үдерісті 1999 жылғы 4 сәуірде реттеді.

Мәжіліс төрағасы қызметі М.Оспанов өміріндегі жұлдызды сәттер деп ойлаймын. Ол депутаттың өз мәртебесіне сәйкес қызмет іс­теуіне жол ашты. Біреудің аузын қақпалап, “Үкі­мет осылай деп отыр, қолдап жіберелік” деп өз ойын тықпаламаған тұлға. Сондықтан да М.Оспанов тұсындағы Мәжіліс беделді де бедерлі еді. Ол күле де білетін, қаһарлана да білетін. Достарына жайылып жастық та бола бі­летін, ал үйінде мамық та жайлы жан еді. Оның көп сұхбаттарын кезінде республика газет­терінде бас редактор болған шағымда өзім де жариялағанмын, теледидардан да көргенмін. Бірде ол өзінің ісмер екенін де айтып еді. Шал­барын өзі тігіп алады, палау да пісіреді. Яғни, адам адал сөйлеп, ағынан жарылған соң, көрер­мен көзіне ол бұрынғысынан да биіктей түскен еді.

Бедел бір күнде келмейді. М.Оспанов беделді қасықтап жинады, шөміштеп шашпады. Сондықтан да әркез спикер сөзі депутаттар легіне ерекше әсер ететін. Оған мына бір деталь куә. Бірде қос палатаның кезекті отырысында бюджет талқыланып жатқан-ды. Мәкең тұмауратып, ол отырысқа екі күн келе алмаған. Вице-спикер жиналысты жүргізе алмағандай еді. Депутаттар бюджетті жан-жаққа тартқылап, талқылау орнына дау-дамайға ұласқан. Мұны естіген М.Оспанов үйінде ауырып жата алмады. Үшінші күні өзі келіп, отырысты жүргізді.

Спикер шағын ғана кіріспе сөз сөйледі. Бюджеттің негізгі параметрлері туралы өз ойын ортаға салды. Халықтық сипатын ашты. Сол-ақ екен залдағы ахуал өзгеріп сала берген. Осы бір сәт туралы экономика ғылымдарының докторы А.Есентүгелов былай деп еске алыпты:
Залдан шығып келе жатқанымда Вице-Премьер А.Павловты кездестірдім. Ол маған: “Қожайынның келгені көрініп тұр ғой”, деді. Ал мен оған: “Иә, тек қожайын емес, лидер келді ғой”, деп жауап бердім.

Расында, солай. Мәселен, Мәжілісте бюд­жет талқылаған кезде біз міндетті түрде марқұм Қаратай Тұрысовқа қарайтынбыз. Өйткені, ол дуалы сөз айтатын, пәтуаға шақыратын, Үкіметке үнсіз иліге бермейтін ірі тұлға, лидер болатын.

Оспанов та, Мәжіліс те қатар өсті. Ол өз ана тіліне шорқақ екендігін мойындап қана қоймай, оны түзетуді қолға алды. Мәжілісті қазақ тілінде жүргізуді игерді. Ана тілінің қа­сие­тін де, құдіретін де жүре­гіне тоқыды.

“Домбыраны тарта біл­мей­тін қазақ, қазақ емес. Бір көзім жеткен шындық осы. Мен труба да, гитара да тарт­қан едім, ал домбыра тартқан­да ерекше күйге түсемін. Дом­быра тарт­саң қазақша ойлай­сың, қазақ­ша сөйлейсің. Бір домбыра­ның өзі бір оркестрдің жүгін көтеріп кететін жағдайы бар. Бұл ғажап аспап. Тілді үйрен­геннен кейін осы бір аспапқа деген құш­тарлығым сонша­лықты биіктеп кетті. Нағыз қазақ домбыраны сүюі керек екен...”

Иә, бұл Марат Оспановтың кемелденген тұсы еді. Жүрек темір емес, қажиды, мүжіледі. “Новая провинция” газетінің 2000 жылғы 27 қаңтардағы санында Мәкеңнің сұхбаты жарияланыпты. Содан үзінді келтірейін:

Сұрақ: Жоғары билікке жеткен адам ретінде не таптыңыз, не жоғалттыңыз?
Жауап: Мен ел тағдырына қажетті тарихи реформалардың жүзеге асуына қатысы бар адам ретінде өз тағдырыма разымын.

Жоғалтқаным, қалыптасқан тәртіп бар. Ол басшының этикасы. Егер мен спикер болмағанда мүмкін бұдан да ащы сөздер айтар ма едім! Дегенмен, қазір де тасбақа құсап, өз тас қабығыма жасырынбаймын...

Марат Оспанов өзінің талтүсіне жете алмай кетті. Дәл бүгін, азамат, ғалым, сергек те сезім­тал отағасы 60-қа келетін еді. Амал не?

Мәкеңмен бір жыл Жоғарғы Кеңестің ХІІІ шақырылымында депутат болдым. Оны біз төрағаның орынбасары етіп сайладық. Бірақ оның кандидатурасы оңай өтті дей алмаймын. Өйткені, Жоғарғы Кеңесте топ-топ, жік-жік көп еді. Оған славян қозғалысының өкілдерін қосыңыз.

Әбіш Кекілбаевты төраға, З.Федотова мен Қ.Сұлтановты орынбасарлыққа сайладық. Бірақ академик С.Зиманов төтеннен ұсыныс айтты. Болашақта қабылданатын заңдардың көбі экономикалық заңдар болатын­дықтан тағы бір орынбасар қажет.

Әдетте, орынбасарды төрағаның өзі ұсынуы қажет. Бірақ соған қарамастан, секретариатқа оншақты адамның кандидатурасын ұсынып қойғаны белгілі болды. Кімді қолдау керек? Ол кезде қалтафон деген атымен жоқ. Телефон үздіксіз шырылдап, түн ұйқыңды төрт бөлгізіп, “ананы қолда, мынаны қолда” деген өтініштер қарша борап, ұйықтатар емес. Амалсыз үй телефонының үнін өшіріп тастауға тура келді.

Ертеңгі Мәжілісте Ә.Кекілбаев өзінің үшінші орынбасарлығына Марат Оспановты ұсынды. Тағы да қызу талас. Ол төрағаның жерлесі, болмайды дескендер шықты. Бірақ Әбіш Кекіл­баев “Нарықтық экономиканың тағдырын қар­жы мен салық саясаты шешеді. Марат Оспанов бұл салада жаңа тәжірибе жинап үлгерген сая­сат­кер. Аймақ жөніне келер болсақ, ол Қазақ­станның Шығысынан өсіп-өніп, Батысында танылды, Оңтүстігінде қызмет істеп жүріп шыңдалды. Бұл кез келген отандасымыз үшін құптарлық өмірбаян емес пе?”, – деді.

Кешегі гу-гу әңгіме су сепкендей басылды. Біз М.Оспановтың кандидатурасын қолдап дауыс бердік. Сыйластық та, азаматтық араласу да осы кезден басталды. Бір жыл болса да осындай жаны жайсаң, сөзіне берік адаммен Жоғарғы Кеңестің залында қатар отырып, қызмет істеген күндер көзден де, көңілден де кетпейді.

Уақыт өте келе замана кімнің тарихта қандай орны бар екенін айқындайды. Марат Оспановтың саясаттағы орны бөлек екені енді ап-айқын көрініп тұр. Замандастар пікіріне назар аударалық:

Е.Ертісбаев, Елбасы кеңесшісі:
Марат саясатқа соншама тыңғылықты қарайтын және оның бәрін өз жүрегінің елегінен өткізетін. Сондықтан да ерте жанып кетті.

Г.Қарағұсова, Мәжіліс депутаты:
Бұл адам барлық адамдардың ойынан шығатын сындарлы ұсыныс айтып, оған адами ыждағаттылық танытатын. Ол Парламент – тірі организм және өз заңымен өмір сүреді, көзқарастар қайшылығына қарамастан, бір-бірімен ортақ мәміле табу қажет дейтін еді.

Ф.Оңғарсынова, халық жазушысы:
Азаматын жоқтамаған ел ел болмайды. Ғұмыры енді басталды деген пікірдемін.

Ғ.Қасымов, сенатор:
Ол өте күрделі де көндіге бермейтін мінезі бар адам еді. Оның сенім-нанымы уақыт те­зінен өтті, жинақталған тәжірибе арқылы өмірді түйсінді, келген және баратын жолды сараптады.

Мәжіліс төрағасы ретінде М.Оспанов кәсіби Парламенттің керегесін керіп, уығын қадады. Биліктің бір тармағы ретіндегі рөлін өсірді. Мәжілісті басқарған төрт жыл ішінде 507 заң жобасы қаралып, оның 408-і қабылданған болатын. Осылай Қазақстан парламентаризмін қалыптастыруға көп еңбек сіңірді.

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев 2000 жылғы 23 қаңтарында “Хабар” арнасында сөйлеген сө­зінде: “Марат Оспановтың мемлекеттік және қоғамдық атқарған жұмысы елі мен хал­қына қызмет етудің үлгісі болып табылады”, деп еді.

Орынды пікір, орнықты пікір!

Авторы: Уалихан ҚАЛИЖАН.